点燃你肾上腺素的《速度与激情 8》里喝了什么酒
 | Bu maddedeki bilgilerin do?rulanabilmesi i?in ek kaynaklar gerekli. (?ubat 2023) (Bu ?ablonun nas?l ve ne zaman kald?r?lmas? gerekti?ini ??renin) |
| ?spanya tarihi |
|---|
.svg) |
?spanya tarihi, ?spanya'da tarih ?ncesi d?nemlerden günümüze kadar uzanan d?nem boyunca ya?anan olaylar? kapsar.
?nsan uygarl???n?n ?ber yar?madas?ndaki tarihi günümüzden 35.000 y?l ?ncesine kadar uzanmaktad?r. Bu d?nem boyunca ?ber yar?madas? Keltler, Kartacal?lar, Fenikeliler, Yunanlar dahil bir?ok kavim taraf?ndan istilaya u?ram??t?r. M? 2. yüzy?lda ?spanya, Roma Cumhuriyeti'nin bir par?as? haline geldi. 410 y?l?nda ?spanya bir Cermen ?rk? olan Vizigotlar?n eline ge?ti. Orta ?a? boyunca süren anla?mazl?klara ra?men, ?spanya Avrupa'daki en eski mill? devletlerden biridir. ?spanya'n?n bugünkü s?n?rlar? on be?inci yüzy?l?n sonlar?nda ?izilmi? ve Aragonlu II. Fernando ile Kastiyal? I. Isabel'in evlenmesiyle tek bir taht alt?nda birle?tirilmi?ti. 16. ve 17. yüzy?llarda Portekiz de bir süreli?ine bu ?ber birli?inin bir par?as?yd?.
?spanya 16. yüzy?lda Avrupa'daki en büyük gü? haline gelmi? ve bu d?nemden 18. yüzy?la kadar Avrupa'daki meselelerle olduk?a yak?ndan ilgilenmi?tir. ?spanya'n?n krallar? Avrupa'n?n bir?ok yerine yay?lm?? eyaletlere hükmediyordu. ?spanyol ?mparatorlu?u evrensel bir imparatorluktu ve bir?ok yere, ?zellikle de Amerika'da olduk?a yay?lm??t?, ?yle ki ?spanyolca bugün dahi ?spanya s?n?rlar? d???ndaki 200 milyonun ana dili durumundad?r.
Yinelenen siyasi karars?zl?k, siyasete askeri müdahaleler, s?k s?k ortaya ??kan i? sava?lar ve bask?c? hük?metlerin hüküm sürmesi modern ?spanyol tarihini olu?turan olaylard?. On dokuzuncu yüzy?lda ?spanya'da ?ngiltere ve Fransa'dakine benzemeyen parlamenter monar?iyi sa?layan anayasal bir sistem vard?, fakat bu sistem ?spanyol toplumunun sosyal, ekonomik ve ideolojik bak?mdan ayakta durmas?n? sa?layacak kurulu?lar? geli?tirebilecek kapasitede de?ildi.
500.000'den fazla ki?inin ?ldü?ü ?spanyol ?? Sava?? (1936 - 1939) nesillerdir süregelen anla?mazl?klar? daha geni? bir boyutta ve daha kanl? bir ?ekilde yeniden g?zler ?nüne serdi. Katolik Kilisesi'nin sosyal ve siyasi rolü, s?n?f farkl?l?klar? ve Bask ve Katalan milliyet?ilerinin cephesinde b?lgesel ?zerklik sava?? merkezli bu anla?mazl?klar milliyet?i lider Generalissimo Francisco Franco y Bahamonde (1939 - 1975) liderli?inde bast?r?lm?? fakat tam olarak ortadan kald?r?lamam??t?. Bu anla?mazl?klar, Franco rejiminin son y?llar?nda militanlar?n yenilik ?a?r?lar? ve artan ter?r eylemlerinin ülkenin istikrar?n? tehdit etmeye ba?lamas? sonucunda tekrar alevlenmi?ti.
Franco'nun 1975 Kas?m'?nda ?lmesi üzerine ?spanya taht?na ge?en I. Juan Carlos'un ?spanya'y? demokratik bir ülke haline getirece?i y?nünde ?ok az belirti olmas?na kar??n, o ve Ba?bakan Adolfo Suarez Gonzalez (1976 - 1981) ?spanya'y? ü? y?l i?inde ?iddete ba?vurmadan diktat?r bir rejimden ?oksesli bir parlamenter demokrasiye ge?irmi?tir. Bu ba?ar?, ?spanya'n?n tarihi b?lünmü?lü?ünün iyile?mesi y?nünde ilk kilometre ta??n? koymu? oldu.
Demokrasiye bu bar????l ge?i?te gen? kral?n siyasi kurumlara ba?l?l???n?n yan? s?ra ba?bakan?n?n mevcut siyasi durumda gerekli olan yenilikler konusunda olduk?a ?ng?rülü olmas? da büyük ?nem ta??maktad?r. ?ubat 1981'de ba?ar?s?zl?kla sonu?lanan bir darbe ve Ekim 1982'de gücün bar????l bir ?ekilde bir partiden di?erine ge?mesi ?spanyol toplumunun demokratik prensiplerinin ne derece oldu?unu g?zler ?nüne serdi.
Bat? Avrupa hük?metleri, II. Dünya Sava??'n?n hemen ard?ndan otoriter rejimi olan ülkelerle i?birli?i yapmay? reddetmi? ve ülkeyi b?lgenin siyasi, ekonomik ve savunma kurumlar?ndan d??lam??lard?. Fakat So?uk Sava?'?n ba?lamas?yla birlikte ?spanya'n?n Bat? Avrupa'n?n savunmas? a??s?ndan stratejik ?neminin artmas? di?er siyasi etkenlerin ?nüne ge?erek Franco rejiminin d??lanmas?na bir son vermi?ti. ?lk olarak 1953 y?l?nda yap?lan kar??l?kl? anla?malar sonucunda Amerika Birle?ik Devletleri'nin Bat? Avrupa'n?n savunmas?n? desteklemek i?in ?spanya'da bir hava ve deniz üssü a?? olu?turmas?na izin verildi. ?spanya 1955 y?l?nda Birle?mi? Milletler üyesi oldu ve 1982'de NATO'ya girdi.[1]
?berler
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Yunanlar taraf?ndan daha sonra ?berler (veya Ebro sakinleri) olarak adland?r?lacak olan halk ?spanya'ya M? ü?üncü bin y?lda g?? etmi?ti. ?berlerin k?keni hakk?nda kesin bir bilgi olmamas?na ra?men, arkeolojik bulgular ?????nda, kulland?klar? e?yalar ve tar?m alan?ndaki yetenekleri Akdeniz'in do?u k?y?lar?ndan geldikleri tezini büyük ?l?üde destekliyor. ?berler, co?rafik olarak birbirinden ayr?lm??, kü?ük, birbirine ba?l?, yerle?ik kabileler halinde ya??yorlard?. Her kabile kendine has b?lgesel ve siyasi kimlikler geli?tirmi?ti ve kabile i?i sava?lar olduk?a yayg?nd?. Ayn? d?nemde Akdeniz k?kenli ba?ka halklar da yar?madaya yerle?mi? ve ?berler ile birlikte farkl? halklarla da kar??m??lard?.
Keltler M? 7. ve 9. yüzy?llarda iki büyük g??le Pireneler üzerinden ?spanya'ya gelmi?lerdi. Keltler genellikle Duero ve Ebro nehirlerinin kuzeyindeki b?lgeye yerle?ip burada ?berler ile kar??arak Keltiberler diye adland?r?lan toplulu?u olu?turmu?lard?. Keltiberler ?ift?ilik ve hayvanc?l???n yan? s?ra Kelt'lerin anavatanlar? Tuna, ?talya ve Güney Fransa'dan ge?erek getirdikleri metal i??ili?i konusunda da olduk?a ba?ar?l?yd?lar. Kelt etkisi Keltiber kültüründe olduk?a bask?nd?. Keltiberler anaerkil ve ba??ms?z klanlar? d???nda hi?bir sosyal veya siyasi düzen olu?turmam??lard?.
Bat? Pireneler'de bulunan di?er etnik gruplardan biri olan Basklar yar?madaya ?berler'den daha evvel gelmi?ti. Bask dili hi?bir dille akraba de?ildir ve onu Latin d?nemi ?ncesi ?berlerle tan?mlama ?al??malar? da inand?r?c?l?ktan olduk?a uzak ?al??malard?r. Bask ismi ise Romal?lar taraf?ndan adland?r?ld?klar? Vascon kelimesinden türemi?tir.
?berler Bronz ?a??'nda (M? 1900 - 1600) bütün Akdeniz k?y?s? boyunca yeniden bir canlanma ya?ad?lar. Muhtemelen kabilelerin birle?mesi sonucunda ?ber Yar?madas?'n?n do?usunda ve güneyinde bir ?e?it ?ehir devletler sistemi kuruldu. Y?netimleri eski kabile modelini takip ediyordu ve sava??? ve rahip s?n?flar? taraf?ndan despot?a y?netiliyorlard?. Ekonomisi alt?n ve gümü? ihracat?na ve kalay ve bak?r (?spanya'da bolca bulunuyordu) ticaretine dayanan geli?mi? bir kentsel topluluk ortaya ??kt?.
Fenikeliler, Yunanlar ve Kartacal?lar ?spanya'n?n k?y? ?eridinin kontrolü ve i? b?lgelerdeki kaynaklar i?in ?berler ile rekabete girdiler. Tireli tüccarlar en erken M? 1100 y?l?nda Cadiz'deki ilk karakolu, "etraf? duvarla ?evrili yeri" kurmu? olduklar? kabul ediliyor. E?er kabul edilen kurulma tarihi do?ruysa, Cadiz Bat? Avrupa'n?n en eski ?ehri oldu?u, hatta Kuzey Afrika'daki Kartaca'dan bile daha eski oldu?u anlam?na gelir. Fenikeli denizciler Cadiz'den Afrika'n?n bat? k?y?lar?n? Senegal'e kadar ke?fettiler ve Atlantik Okyanusu'nun a??klar?na kadar gittikleri biliniyor.
Rodos Adas?'ndan gelen Yunan ak?nc?lar? M? 8. yüzy?lda ?spanya'da karaya ??kt?lar. Massilia'daki (daha sonra Marsilya ad?n? alacak) Yunan kolonisi art?k Katalonya ad? verilen Keltiberlerle ticari ba?lant?lar kurdular. Massilial?lar M? 6. yüzy?lda yar?madan?n Akdeniz k?y?s?nda daha sonra bir?ok benzeri kurulacak olan ilk polis Ampurias'? kurdular.[2]
Hispania
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Kartaca I. P?n Sava??'nda (M? 264 - 41) Romal?lara yenildikten sonra Sicilya kayb?n?, ?spanya'da ticarete dayal? bir imparatorluk kurarak telafi etti. Hannibal II. P?n Sava??'nda (M? 218 - 201) ?talya'y? istila ederken, Roma ordular? da ?spanya'y? i?gal etti. ?berler'in direni?i olduk?a sert oldu, ama M? 19'da Roma ?mparatoru Augustus (M? 27 - MS 14) ?spanyay? fethetmeyi ba?arm??t?.
Bu fethin hemen ard?ndan ?berler'in Romal?la?t?r?lmas? ba?lad?. Romal?lar taraf?ndan Hispania ad? verilen ?spanya sadece siyasi bir birim de?il, ayr?ca ü? tane birbirinden ba??ms?z y?netilen eyalet (MS 4. yüzy?ldan sonra 9 eyalet) durumuna gelmi?ti. Daha ?nemlisi, ?spanya bundan sonraki 400 y?l i?inde kozmopolitan bir dünya imparatorlu?unun ?at?s? alt?nda hukuk, dil ve Romal? ya?am tarz? ile birbirine ba?lanm??t?.
?ber kabile reisleri ve oligar?i y?neticileri Romal? aristokrasisine kabul edildiler ve ?spanya'n?n ve imparatorlu?un y?netiminde yer ald?lar. Aristokratlar taraf?ndan idare edilen latifundio ad? verilen büyük topraklar ?berler'de bulunan toprak idare sistemine entegre edildi.
Romal?lar mevcut ?ehirleri geli?tirdi, Zaragoza, Mérida ve Valensiya'y? kurdu ve yar?madada refah seviyesini art?rd?. ?spanya'n?n ekonomisi Roma kontrolünde geli?ti. ?spanya Kuzey Afrika ile birlikte Romal? pazarlar?n?n ambar? olarak hizmet verdi ve limanlar?ndan alt?n, yün, zeytinya?? ve ?arap ihra? edildi. Tar?msal üretim sulama projelerinin kullan?lmas?yla artt?. Hispanoromal?lar - Romal?la?t?r?lm?? ?berler ve ?ber soyu olan Roma askerleri ve kolonistler - MS birinci yüzy?l?n sonunda tam bir Roma vatanda?? statüsüne eri?tiler. Trajan (98 - 117), Hadrianus (117 - 38) ve Marcus Aurelius (161 - 80) ?spanya'da do?mu?tur.
Hristiyanl?k ?spanya'ya ilk yüzy?lda geldi ve ikinci yüzy?lda ?ehirlerde olduk?a yayg?nla?t?. K?rsal b?lgelerde ise Hristiyanl???n Roma ?mparatorlu?u'nda resmi din oldu?u 4. yüzy?l?n sonlar?na kadar yay?lma olduk?a yava? ger?ekle?ti. Kabul edilen doktrine kar?? gelen bir?ok tarikat ortaya ??kmas?na ra?men, ?spanyol kilisesi Roma piskoposuna ba?l? kald?. Piskoposlar yerel y?netimlerin zay?flad??? be?inci yüzy?lda düzeni sa?lamak i?in otoritelerini kullanm??lard?r. Piskoposlar konseyi Vizigot hakimiyeti s?ras?nda büyük bir istikrar unsuru olmu?tur.
405 y?l?nda iki Cermen kabilesi Vandallar ve Suevi Ren Nehri'ni ge?ip Galya'l?lara sald?rd?, bu iki kabile Vizigotlar taraf?ndan ?spanya'ya püskürtüldü. Suevi ?ber Yar?madas?'n?n kuzeybat? ucunda, uzak bir yerde bir krall?k kurdu. Say?lar? hi? 80.000'i a?mayan ac?mas?z Vandallar, kendi adlar?n? ta??yan Andalucía'y? i?gal ettiler.
Vizigotlar
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]?spanya'n?n büyük bir k?sm? kontrolü d???nda oldu?undan Bat? Roma ?mparatoru Honorius (395 - 423) k?zkarde?i Galla Placidia ve kocas? Vizigot Kral? Ataulf'u ?ber Yar?madas?'nda düzeni sa?lamakla g?revlendirdi ve korumalar? ?art?yla o b?lgeye yerle?ip b?lgeyi y?netme hakk? verdi. Romal?la?m?? Vizigotlar Suevi'ye boyun e?dirirken, Vandallar? da Kuzey Afrika'ya g?? etmeye zorlad?. 484 y?l?nda Toledo'yu ?spanyol monar?ilerinin ba?kenti ilan ettiler. Vizigot i?gali hi?bir suretle barbarca bir istila de?ildi. Ba?ar?l? Vizigot krallar?, Roma ?mparatoru'nun ad?yla y?netmek i?in g?revlendirilmi? olan aristokratlar s?fat?yla ?spanya'da hüküm sürdü.
?spanya'n?n 4 milyonluk nüfusu i?inde yaln?zca 300.000'i Cermen k?kenliydi ve nüfuzlar? ?spanyol tarihinde genellikle ?nemsiz g?rülüyordu. Se?kin sava??? soylulard?, ama bir?o?u Tejo Nehri vadisinde veya merkezdeki platoda ya?ayan ?obanlar veya ?ift?ilerdi. Mülki idareyi Hispano-Romal?lar sürdürdü, Latince y?netim ve ticaret dili olmaya devam etti.
Vizigot y?netiminde kültür, Roma d?nemindeki kadar parlak de?ildi ve formel e?itim ve y?netim, bunu yapabilecek en uygun ki?iler Hispano-Romal? rahip s?n?f?nda oldu?undan kilisenin eline ge?ti. Bütün Avrupa'da oldu?u gibi Erken Orta ?a?'da kilise toplumun en birle?tirici unsuru ve Romal? düzeninin devam?n? bünyesinde bar?nd?ran bir kurumdu.
Din Roma Katoli?i Hispano-Romal?lar ve dinsiz olarak g?rdükleri Ari Vizigot derebeylerinin aras?ndaki anla?mazl?klar?n tek kayna??yd?. Bu sürtü?meler bazen a??k isyanlar ve Vizigotlar aristokrasisi i?indeki inat?? lobiler monar?inin gü?le?mesine yol a?t?lar. 589 y?l?nda Recared isimli bir Vizigot hükümdar Toledo'da piskoposlar konseyinin kar??s?nda Ari soyunu reddedip Katolik oldu?unu a??klad?, bu Vizigot monar?isi ve Hispano-Romal?lar aras?ndaki ba?? kuvvetlendirmi?ti. ?spanyol tarihinde siyasi birli?in din birli?iyle sa?land??? son olay olmayacakt?.
Yine de i? sava?, kral ailesine düzenlenen suikastler ve ya?malar bütün ülkede devam ediyordu ve sava? beyleri ve büyük toprak sahiplerinin geni? gü?leri vard? ve bunlar? keyfi kullan?yorlard?. Kan davalar? ara?t?r?lmadan kapan?yordu. Vizigotlar Roma devletinin miras?n? alm?? ve geli?tirmi?ti ama onu kendi aleyhine kullanabilme yetene?ine sahip de?ildi. Tahta ge?me konusunda büyük kar???kl?k ya?ad?klar? bir d?nemde, kar??t gruplar Yunanlar, Frankler ve nihayet Müslümanlar?n i? meselelerine ve kral se?imlerine kar??malar?n? te?vik ettiler.[3]
Endülüs d?nemi
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Sekizinci yüzy?l?n ba?lar?nda Kuzey Afrika'dan gelen ordular ?spanya'n?n Vizigot savunmas?n? yoklamaya ba?lad? ve nihayet yüzy?llarca sürecek Müslüman egemenli?ini ba?latt?lar. ?ber Yar?madas?n? istila eden bu Müslüman Ma?ribiler, Araplar ve Araplar taraf?ndan fethedilip Müslümanl?k dinine ge?en Fas'?n Berberi halk?ndan olu?uyordu.
711 y?l?nda Tanca'n?n Berberi y?neticisi Tar?k bin Ziyad 12.000 ki?ilik bir orduyla ?spanya'daki bir da?l?k buruna ??kartma yapt? (daha sonra onuruna Cebelitar?k ad?n?n geldi?i Jabal Tariq yani Tar?k Da?? ad? verildi). Vizigot bir klan?n daveti üzerine Kral Rodrigo'ya kar?? isyanda destek olmas? i?in gelmi?lerdi. Rodrigo sava?ta ?lünce ?spanya krals?z kalm??t?. Tar?k Fas'a geri d?nmü?, fakat ertesi y?l (712) Kuzey Afrika'da y?neticilik yapan Müslüman Musa bin Nusayr en iyi adamlar?ndan olu?an bir orduyla kalma amac?yla ?spanya'ya geldi. ü? y?l i?inde en kuzeydeki da?l?k b?lge haricinde di?er bütün b?lgeleri hakimiyeti alt?na ald? ve Fransa'ya ak?n etmeye ba?lad?, bu ak?nlar 732 y?l?nda Puvatya Muharebesi sonucu yava?lad?.
Endülüs ad? verilen Müslüman ?spanya, ?am Halifesi'nin mülki ve dini liderli?inde ?rgütleniyordu. ?spanya'daki y?neticiler genellikle siyasi anlay??lar? büyük ?l?üde Bizans uygulamalar?ndan etkilenmi? olan Suriyelilerdi.
Fakat ?spanya'daki Moorlar'?n en büyük b?lümünü Kuzey Afrika'n?n Berberi halk? olu?turuyordu; yeni Müslümanla?t?r?ld?klar?ndan i?lerinde büyük bir dini ?evk ve k?ktendincilik s?z konusuydu. Berberi g??menler ülke genelinde yay?ld?lar ve i?gal edilen topraklardaki nüfusun yakla??k yüzde 20'sini olu?turuyorlard?. Araplar yeniden hayata getirilen ?ehirlerde ve Romal?lar'dan ve Vizigotlar'dan miras ald?klar? latifundolarda bir aristokrasi olu?turdular.
Vizigot soylular?n?n bir?o?u Müslüman oldu ve yeni toplumdaki ?ncelikli pozisyonlar?n? korudular. S?zde Hristiyan olan k?rsal kesim de ba?ar?l? bir ?ekilde Müslümanla?t?r?lm??t?. Buna ra?men ?ehirlerde Hristiyan bir Hispano-Romal? topluluk ya?amaya devam etti. Bununla birlikte nüfusun yüzde 5'lik b?lümünden fazlas?n? olu?turan Yahudiler ticaret, bilim ve meslek konular?nda ?ncü bir rol oynamaya devam ettiler.
?am'daki Arap a??rl?kl? Emevi hanedanl??? 756 y?l?nda Abbasiler taraf?ndan y?k?ld? ve halifelik Ba?dat'a ta??nd?. Ka?an Emevi prenslerinden biri ?spanya'ya gelerek I. Abdurrahman ad?yla (756 - 788) siyasi anlamda ba??ms?z bir Emirlik kurdu (Kurtuba Emirli?i). Bu hanedanl?k 250 y?l boyunca bolluk i?inde ya?ad?. Avrupa'da hi?bir ülke bu d?nemde Endülüs'ün zenginli?i, gücü ve ba?ar?s?yla boy ?l?ü?emiyordu.
929 y?l?nda, bir?ok y?netici s?n?f?ndan olan insan gibi, yar? Avrupal? olan III. Abdurrahman (912 - 961) emirli?i halifelik statüsüne yükseltti. Bu olay ?spanya'n?n Ba?dat ile olan son ba??n? kopard? ve Endülüs'ün hükümdarlar?na dini ve siyasi anlamda tam bir ba??ms?zl?k tan?d?.
Abdurrahman'?n torunu II. Hi?am 976 y?l?nda tac? ald???nda on iki ya??ndayd?; Vezir ?bn Abi Amir (El Mansur olarak bilinir) vekil oldu (981 - 1002) ve kendini diktat?r ilan etti. Bundan sonraki yirmi alt? y?l boyunca halife sadece bir yan figür olurken, ger?ek hükümdar El Mansurdu. El Mansur yeniden ??kabilecek herhangi bir sivil anla?mazl??a kar?? halifeli?in dini ve siyasi birli?in bir idealini sembolize etmesini istiyordu. Paral? askerleri Hristiyanlardan olu?mas?na ra?men El Mansur s?n?rdaki Hristiyan devletlere cihat ?a?r?s?nda bulunuyor, onlara yazlar? y?ll?k harekatlar düzenliyor, b?ylece sadece ?spanya'daki Müslümanlar? ortak bir sebep i?in bir araya getirmekle kalmay?p kuzeydeki ge?ici Müslüman kontrolünü de geni?letmeyi dü?ünüyordu.
Kurtuba Halifeli?i El Mansur'un diktat?rlü?ünde uzun süre ya?amad?. Tahta talip olan di?erleri, yerel aristokratlar ve Tavaif-ül Mülkden hak talep eden askeri kumandanlar veya b?lgesel ?ehir devletler halifeli?i par?alad?. Sevilla, Granada, Valensiya ve Zaragoza gibi baz? taifalar gü?lü emirliklere d?nü?tü ama hepsi kendi aralar?nda siyasi karga?alara sahne oldu ve ortaya ??kan Hristiyan devletleri taraf?ndan al?nd?lar.
Araplar, Berberiler ve Müslümanla?t?r?lan ?spanyollar?n aras?ndaki ili?kileri iyi tutmak ?ok zordu. B?yle heterojen bir nüfusu bir arada tutabilmek i?in ?spanyol Müslümanl??? ahlak ve yasalara sayg?y? vurgulam??t?. Ba?naz Berberilerin bask?lar? Endülüs'teki Hristiyanlar (Mozaraplar) ve Yahudilerin de anla?mazl?klar ??karmas?na yol a?m??t?.
Mozaraplar farkl? bir s?n?f olarak kabul ediliyordu; din ve vergilendirme konusu haricinde Müslümanla?t?r?lan ?spanyollardan farkl? olmasalar da. Hristiyanlar ?ok a??r vergiler vermek zorunda b?rak?lm??lard?. Genellikle ?ehir tüccarlar? ve sanat??yd?lar. Kiliselerinin birka? k?s?tlama d???nda ya?amas?na izin verilmi?ti, ama geli?mesi yasakt?. Piskoposlara ve manast?ra ait yap?ya el sürülmemi?ti falat ??reti engellenmi? ve entelektüel giri?im ortadan kald?r?lm??t?.
9. yüzy?lda Kurtuba'daki Mozaraplar piskoposlu?unun liderli?inde halk? Peygamber Muhammet'i inkar etmek i?in ?ehit olmaya davet etti. Hristiyan devletlerin Endülüs'ün emniyeti i?in büyük bir tehlike olmaya ba?lad??? 11. yüzy?la kadar Mozaraplar'a ?iddet ?ok nadir g?rülmü?tü. Bir?ok Mozarap Hristiyan kuzeye ka?t?.[4]
Kastilya ve Aragon
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Sekizinci yüzy?lda Müslüman i?galine direnenler ?spanya'n?n en az Romal?la?t?r?lm?? ve Hristiyanla?t?r?lm?? eski Suevi krall???n?n bulundu?u Asturias da?lar?na s???nm?? olan Vizigot sava???lar?ndan olu?an kü?ük bir grupla s?n?rl?yd?. Oviedo Kral? Pelayo (718 - 737) yerlileri ?nce kendilerini savunmaya, daha sonra da sald?rmaya te?vik etti; b?ylece Orta ?a? ?spanyol tarihinin en büyük k?sm?n? olu?turan 700 y?l boyunca sürecek yeniden fetih (?spanyolca Reconquista) ba?lam?? oldu. Asturias'ta ya?am sava?? olarak ba?layan hareket, Müslümanlar? ?spanya'dan ??karmak ve ?spanya'da yeniden bir monar?i kurmak i?in bir ha?l? seferine d?nü?mü?tü.
León krallar? olarak bilinen, Pelayo'dan sonra tahta ??kan krallar Asturias'?n güneyine do?ru Hristiyan kontrolündeki b?lgeleri geni?letti, yerle?im olmayan bu yerleri Müslümanlara kar?? gü?lendirip bu s?n?ra yerle?tiler. Krall???n siyasi merkezi askeri s?n?ra do?ru kayd?.
Onuncu yüzy?lda Leon Krall???'n? korumak i?in Ebro Nehri boyunca, daha sonra Kastilya, yani "kaleler ülkesi" ad? verilecek olan b?lgeye kaleler in?a edildi. B?lgeye onu korumak isteyen s?n?r sava???lar? ve ?zgür k?ylüler yerle?tirilmi?ti, bunlara Leon krallar? taraf?ndan fueros (?zel imtiyazlar ve ayr?cal?klar) ad? verilen ayr?cal?klar tan?nd???ndan b?lgede kesin bir otonomi sahibiydiler. Kastilya zor s?n?r ?artlar? alt?nda kendi diyalekti, de?erleri ve gelenekleri olan ayr? bir topluluk olu?turdu. Kastilya ayr?ca babadan o?ula ge?en bir sava??? s?n?f? da yaratm??t?, s?n?r bu s?n?f? olduk?a "demokratikle?tirmi?ti": bütün sava???lar e?itti ve herkes sava???yd?.
Kastilya 981 y?l?nda ba??ms?z bir devlet haline geldi. Kastilya ve Leon evlilik yoluyla bir?ok kez birle?se de krallar ülkelerini sürekli olarak o?ullar? aras?nda payla?t?r?yordu. Ama iki krall?k III. Fernando y?netiminde 1230 y?l?nda tamamen birle?ti.
Kom?u Franklar?n korumas? alt?nda Pireneler'in k?y?s?nda ve Katalonya k?y?lar?nda Fransa s?n?r?n? Müslüman ?spanya'ya kar?? korumak i?in kü?ük devletler kuruldu. ?spanyol s?n?r? ad? verilen bu b?lgenin d???nda Aragon Krall??? ve Katalonya eyaletleri ortaya ??kt? ve Kastilya-Leon gibi s?n?rlar?n? geni?lettiler. (S?n?r devletlerinden günümüze kadar tek gelen devlet Andorra'd?r).
Katalonya'daki eyaletlerin en büyük ?zelli?i Barselonal? kontlar taraf?ndan y?netilmeleriydi. Bunlar 9. yüzy?l?n sonunda, kendi b?lgesinin Frans?z taht?ndan ba??ms?z oldu?unu ilan eden, Pireneler'in iki taraf?ndaki kilise ve y?netimi tekeline alan ve onar? - Frenk gelene?ine uygun olarak - aile üyeleri aras?nda payla?t?ran I. Wilfred'in (874 - 898) torunlar?yd?. 1100 y?l?nda Barcelona bütün Katalonya ve Balear Adalar? üzerinde hakim duruma geldi. Aragon ve Katalan eyaletleri 1137 y?l?nda Barcelona Kontu IV. Ramon Berenguer ve Aragon taht?n?n varisi Petronilla'n?n evlenmesiyle birle?tirildi. Berenguer Aragon kral? unvan?n? alsa da topraklar?n? Katalonya kontu olarak y?netmeye devam etti. Berenguer ve ondan sonra gelen hükümdarlar, farkl? y?netimleri, hukuku, para birimi ve siyasi y?nelimi olan bu iki ülkeyi y?nettiler.
Valencia 1238 y?l?nda onu y?neten emiri devirip Aragon ve Katalonya ile birle?ti. ü? krall?ktan olu?an bu birlik, Aragon (birlik genellikle bu isimle an?l?yordu) Akdeniz ticaretinin kontrolü i?in Venedik ve Cenova ile mücadele etti. Aragon'un ticari ilgisi Karadeniz'e kadar uzand? ve Barcelona ve Valencia limanlar? tekstil, ila?, baharat ve k?le ile dolup ta?t?.
Aralar?ndaki anla?mazl?klar yüzünden Müslüman kontrolündeki topraklar on birinci yüzy?ldan itibaren yava? yava? Kastilyal?lar?n eline ge?meye ba?lad?. 1085 y?l?nda Toledo da kaybedilince, emirler, Kuzeybat? Afrika'y? birka? y?l i?inde kontrol alt?na alan militan Berberi Murab?tlar'dan yard?m istediler. Murab?tlar Zaragoza haricindeki bütün Endülüs'ü kendi krall?klar?na katt?lar. Kendi ?slam g?rü?lerine dayal? olarak yeniden bir dini dirili? yaratmaya ?al??t?lar. Fakat ?spanya'da misyonerlik ?abalar? k?sa bir süre i?inde canl?l???n? kaybetti. Murab?t devleti on ikinci yüzy?l?n ortas?nda kontrol ettikleri b?lgeyi Fas'tan ?spanya'ya kadar geni?leten ba?ka bir dini grup olan Muvahhidler taraf?ndan ikiye ayr?ld?. Bu grup Sevilla'y? ba?kentleri yapm??t?. Muravvidler de Murab?tlar'?n hedeflerini payla??yordu ve Hristiyan devletler i?in askeri anlamda daha büyük bir tehlike olu?turuyorlard?. Fakat ilerlemeleri 1212 y?l?nda Reconquista tarihi i?in ?ok ?nemli bir olay olan Las Navas de Tolosa Muharebesi ile durdurulmu?tu. Bu sava? sonucunda Müslüman gücü zay?flam??t?. III. Fernando 1248 y?l?nda Sevilla'y? ald? ve Endülüs'ü sadece Muvahhidler'e ihanet ederek ?spanyollar?n himayesini kazanan G?rnata Emirli?i ile s?n?rland?rd?. Granada Müslüman bir devlet olarak kalm??t?, fakat Kastilya'n?n s?mürgesiydi. Aragon on ü?üncü yüzy?lda Valencia'y? ilhak ederek heefledi?i topraklara kavu?mu?tu. Katalanlar ise daha ?ok toprak sahibi olmak istiyordu ve ekonomik g?rü?leri topraklar?n? geni?letmeyi dü?ünmeyen darkafal? Aragon soylular?na üstün gelmi?ti. 1276'dan 1285'e kadar Aragon krall??? yapan III. Pedro, 1282 y?l?nda Sicilya ada krall???nda ??kan Sicilya Vesperleri isyan? sonucu sürgün edilen Frans?z Angevins (Anjou) yerine Sicilya taht?na se?ildi. Sicilya ve daha sonra Napoli ?spanyol tahtlar?n?n par?as? oldu ve Aragon ?spanya'y? on sekizinci yüzy?la kadar etkileyecek olan ?talyan politikas?na kar??maya ba?lad?.
Geleneksel olarak Avrupa meselelerinden uzakla?an Kastilya Atlantik'te bir tüccar filosu geli?tirdi ve Fransa, ?ngiltere ve Hollanda k?y?lar?ndaki ticari hakimiyet i?in Hansa Birli?i ile ba?ar?l? bir ?ekilde yar??t?. Fakat Kastilya'da elde edilen ekonomik geli?meyi devam ettirecek ekonomik ?artlar mevcut de?ildi. Bu hem ekonomik yap?dan hem de Kastilyal?lar?n tutumundan kaynaklan?yordu. K?s?tl? kurulu?lar ekonominin bütün noktalar?nda etkindi - üretim, ticaret ve hatta nakliyat. Bu kurulu?lardan en gü?lüsü Mesta, Kastilya'n?n en büyük ihracat maddesi olan yün üretimini kontrol ediyordu. Ekonomik geli?menin bir ba?ka engeli de toplumsal anlamda ?ok de?er ta??mamas?yd?. Soylular i?i kendi kazan?lar? olarak g?rüyordu ve gelirlerini ve prestijlerini toprak sahibi olarak kazan?yorlard?.
?spanyol ?mparatorlu?u
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]
16. ve 17. yüzy?llar ?spanya'n?n tarihinde en büyük güce ula?t??? y?llard?r. 1492'de Müslümanlar?n son kalesi Granada Krall??? y?k?ld?. Ayn? y?l Kristof Kolomb ?spanyol hükümdar?n?n maddi deste?iyle Amerika'y? ke?fetti?i ünlü gezisine ??kt?. Bu yolculuk, ?spanya'n?n dünyan?n en büyük s?mürge imparatorluklar?ndan birini kurmas?na yol a?t?. Bu d?nemde ?spanya ?talya, Hollanda'y? egemenli?i alt?na almakla kalmad?, Güney ve Kuzey Amerika'n?n büyük bir b?lümünü ve Filipinleri s?mürgesi haline getirdi. 1588 y?l?nda ?spanyol Armada'n?n ?ngiliz donanmas?na yenilmesini takip eden taht ve din kavgalar? sonunda ?spanya zay?flamaya ba?lad?. 1640'ta Portekiz'i, 1714'te ise Avrupa'daki baz? topraklar?n? ve Cebelitar?k'? kaybetti.
?spanya'n?n Habsburg soyundan gelen son kral? II. Carlos, 1700'de ?lmeden ?nce taht?n? ye?eni Fransa kral? XIV. Louis'e b?rakt???n? a??klad?. II. Carlos ?lünce, XIV. Louis taht? torunu Philippe'a (?spanyolca Felipe)vermeyi dü?ündü. Ancak XIV. Louis'un ?nünde bir engel vard?; Habsburg soyundan gelen II. Carlos'un gene Habsburg soyundan gelen kuzeni Kutsal Roma-Cermen ?mparatoru tahtta hak iddia ediyordu. XIV. Louis onun hakk?n? hi?e sayd? ve ?ngiltere, Prusya, Felemenk Cumhuriyeti'nin destekledi?i Kutsal Roma Cermen ?mparatorlu?u ?spanya, Cenova ve K?ln elekt?rlü?ünün destekledi?i Fransa'ya sava? a?t?. B?ylece patlak veren ?spanya Veraset Sava?lar? (1701-14)sonucu imzalanan Utrecht Bar??? ile ?spanyol taht?na XIV. Louis'nun ye?eni V. Philippe ??karken; ?spanya Amerika'daki baz? topraklar?n? ve ?spanyol Felemenki gibi topraklar?n? kaybetti. B?ylece ?spanya'da Habsburg d?nemi bitti, Bourbon d?nemi ba?lad?. K?sa aral?klar hari? ?spanya günümüze kadar bu hanedan taraf?ndan y?netilmi?tir. Günümüzdeki ?spanya kral? I. Juan Carlos ta Bourbon hanedan?ndan gelmektedir.
19. yüzy?l?n ba?lar?nda ?spanya ?mparatorlu?u tamamen da??ld?. ?spanyollar?n Amerika'daki bütün s?mürgeleri ba??ms?zl?klar?n? kazand?lar. Ellerinde sadece Küba ve Porto Riko kald?.
Cumhuriyet, ?? sava? ve Fa?izm
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]
1873 y?l?nda ?spanya tarihinde ilk defa olarak k?sa ?mürlü bir cumhuriyet kuruldu. I. Dünya Sava??'nda ?spanya tarafs?z devlet kald?, fakat sava?tan büyük ?l?üde etkilendi. Fransa ?spanya'n?n baz? topraklar?na sald?r?p i?gal etti. General Primoderivera, ??kan ayaklanmalar? bast?rarak ülkede diktat?rlük kurdu. 1930 y?l?nda iktidardan dü?tü. Bir y?l sonra yap?lan se?imleri Cumhuriyet?ilerin kazanmas? sonucu Kral On sekizinci Alfonso ülkeyi terk etti. 1931 y?l?nda kurulan ?kinci Cumhuriyet 1936'da yap?lan se?imlere kadar sürdü. Se?imlerde solcular?n ba?ar?l? olmas? üzerine ise ?ok kanl? bir sava? olan ?spanya ?? Sava?? ba? g?sterdi.
1939'da i? sava??n sona ermesiyle General Francisco Franco Devlet Ba?kan? oldu. 1936-1974 y?llar? aras?nda ?spanya Franco'nun diktat?rlük d?nemini ya?ad?. II. Dünya Sava??'na kat?lmayan ?spanya'da ordunun deste?iyle Franco sava?tan sonra da yerini korudu. 1975 y?l?nda Franco'nun ?lmesiyle yerine ?spanya kral? I. Juan Carlos tahta ??kt? ve ?spanya cumhuriyet y?netimine geri d?ndü.
Demokrasiye D?nü?
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]
1976'da Franco'nun atad??? ba?bakan Navarro'nun istifas? üzerine Kral Carlos Abolfo Sourez'i ba?bakanl??a atad?. 15 Haziran 1977'de 41 y?l sonra ilk defa genel se?imler yap?ld?. Sourez'in ba?kan? oldu?u Demokratik Merkez Birli?i ?o?unlu?u elde etti. 1981'de sa?c? Albay Antonio Tejero'nun meclisi basarak yapt??? darbe giri?imi sonu?suz kald?. 1982 se?imlerini ise ?spanyol Sosyalist ???i Partisi se?imi büyük ?o?unlu?u elde ederek kazand? ve 46 y?l sonra ?spanya'da yeniden bir sol iktidar?n do?mas?n? sa?lad?.
1980'li y?llarda Avrupa Birli?i'ne kat?lan ?spanya 2003 y?l?nda ba?layan Irak Sava??'nda ABD'nin yan?nda yer ald?. ?spanya'n?n son y?llardaki tarihindeki en ?nemli olay 11 Mart 2004 tarihinde Madrid kentindeki yolcu trenlerine yap?lan bombal? sald?r?lard?r. Bu ter?r olaylar? sonucunda 191 ki?i ?ldü, 2.050 ki?i yaraland?.
Kaynak?a
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]- ^ "Ar?ivlenmi? kopya". 14 Kas?m 2018 tarihinde kayna??ndan ar?ivlendi. Eri?im tarihi: 11 Haziran 2022.
- ^ "Ar?ivlenmi? kopya". 10 Ocak 2009 tarihinde kayna??ndan ar?ivlendi. Eri?im tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ "Ar?ivlenmi? kopya". 22 Eylül 2008 tarihinde kayna??ndan ar?ivlendi. Eri?im tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ "Ar?ivlenmi? kopya". 10 Ocak 2009 tarihinde kayna??ndan ar?ivlendi. Eri?im tarihi: 10 Nisan 2009.
